Śpiąca mimoza czy domina? Disneyowskie księżniczki

Animowane filmy Disneya od wielu lat stanowią rozrywkę zarówno dla dzieci, jak i dla dorosłych. Globalna marka tworzy doskonale sprzedające się filmy, magazyny i zabawki. Niestety, analizując poszczególne filmy, spostrzeżemy, że w bajkach dominują postacie kobiece, które nie są najlepszymi autorytetami dla swoich odbiorców. 

W większości filmów Disneya, jak pokazują dane, nawet jeśli teoretycznie główną bohaterką jest kobieta, mówi przede wszystkim mężczyzna. Choć od lat 90. zmienia się konstrukcja kobiecych postaci, procenty są bezlitosne. Proporcja przy chociażby wojowniczej i autonomicznej Pocahontas to niecałe 25% słów wypowiedzianych przez kobiecą bohaterkę do blisko 80% w przypadku postaci męskich. Łatwo więc zauważyć, że zmiany szły opornie, a na ich początku wciąż dominował męski dialog. Dlaczego? Okazuje się, że w charakterze postaci drugoplanowych (np. ktoś w sklepie) wciąż widziano mężczyznę. Patriarchat trzymał się mocno i dopiero filmy z lat dwutysięcznych odwróciły tę tendencję. W Meridzie Walecznej układ jest przeciwny i prezentuje się następująco: 75% (kobiety) do 25% (mężczyźni).

Królewna Śnieżka (1937)

„Cera biała jak śnieg, usta czerwone jak krew, a włosy jak hebanowe drewno…”; film przedstawia Śnieżkę przede wszystkim jako piękną kobietę. Jest skrojona pod stereotyp, który panował w czasach premiery filmu. Śnieżka jest więc ulegla i delikatna i chętnie zabiera się do prac domowych. Jej historia jest skupiona wokół mężczyzn, a jedyna postać kobieca poza nią to zła królowa, która pragnie śmierci Śnieżki z powodu jej nadzwyczajnej urody. Gdyby nie współczucie łowcy na początku filmu, Królewna byłaby martwa. Po ucieczce z zamku udaje jej się znaleźć dom, a to dzięki wybitnym zdolnościom utrzymywania porządku, którymi uszczęśliwia swoich współlokatorów. Następnie poznaje księcia, który ratuje ją od śmierci. Śnieżka przez cały film albo prawie umiera, albo śpiewa, albo myje naczynia. Niezbyt pozytywny model feministyczny.

Kopciuszek (1950)

Kopciuszek to kolejna bohaterka, którą najczęściej widzimy w trakcie sprzątania i spełniania wszelkich zachcianek jej wrednych przyrodnich sióstr. Tak, po raz kolejny inne postacie kobiece są przedstawione negatywnie, a do bycia po ludzku wrednymi motywuje je zazdrość. Kopciuszkowi udaje się uciec spod reżimu przyrodniej matki dzięki księciu, w którym zakochuje się od pierwszego wejrzenia. Gdyby nie on, do końca życia polerowałaby podłogi, czasem wyglądając za okno i żałośnie wzdychając. To piękna kobieta z pięknym głosem, ale niesamowicie pasywna. Przez cały film to inni bohaterowie zmuszają ją do działania.

Śpiąca Królewna (1959)

Aurora wydawałaby się bardziej wyzwolona i beztroska od Śnieżki i Kopciuszka. Ma szczególną więź z naturą. Często tańczy i śpiewa na rajskich polanach otoczona przez urocze zwierzątka, nosząc przewiewną sukienkę w stylu boho. Niestety, jak ulotne są te chwile, świadczy fakt, że  tak czy inaczej Aurora głównie śpi. A w jedynej bardziej energicznej scenie w filmie główną rolę odgrywa przedzierający się przez ostre krzewy książę. Na dodatek, by znieść urok rzucony na Królewnę, obcy facet musi ją pocałować. Idę o zakład, że wymiana śliny z nieznajomym nie jest marzeniem większości z nas.

Mała Syrenka (1989)

Premiera Małej Syrenki zapoczątkowała epokę renesansu w filmach Disneya. Nareszcie pojawiła się dziewczyna, która aktywnie dąży do obranego sobie celu, i nie boi się jednego z najbardziej przerażających czarnych charakterów Disneya – Ursuli. Mimo że jej pragnieniem jest zdobyć serce mężczyzny, to ona podejmuje wszystkie decyzje. Cieniem na tej postaci kładzie się niestety fakt, że postanowiła stracić głos tylko po to, żeby stać się bardziej atrakcyjną. Nie jest to najlepsze przesłanie dla młodych dziewczyn. Buntownicza Arielka ostatecznie dostaje to, czego chce, co z drugiej strony można uznać za pozytywny przekaz.

Piękna i Bestia (1991)

Szukająca przygody, wyedukowana dziewczyna, która zamiast księcia z bajki, bardziej pragnie czytać książki i zanurzyć się w świecie swoich fantazji? Bingo! Bella odrzuca Gastona, typowego samca alfa, który z denerwującą pewnością siebie starał się ją wyrwać. Bella jest silna i wie, czego chce, mimo ostracyzmu, który spotkał ją za to, że jako kobieta wolała się uczyć zamiast sprzątać. Powoli dostrzegamy zmianę w motywie disneyowskiej księżniczki. Ostatecznie zakochuje się w Bestii, mimo jego zmienionego wyglądu. Tym razem to mężczyzna musi ulec kobiecie – Gaston uczy się szacunku i cierpliwości.

Pocahontas (1992)

Oparty na romantycznej, prawdziwej historii miłosnej pomiędzy Indianką a angielskim podróżnikiem film przedstawia niezależną i wolną kobietę. Pocahontas to córka wodza plemiennego, której zostaje zasugerowane aaranżowane małżeństwo. Szukająca przygód dziewczyna czuje jednak, że czeka ją w życiu coś więcej niż tylko bycie czyjąś żoną. Poznaje Johna Smitha (którego imię przy oryginalnym „Pocahontas” brzmi groteskowo) i zakochuje się w nim z wzajemnością. Rzeczy, które ich różnią, paradoksalnie stają się powodem rosnącego zauroczenia. Pocahontas pokazuje mu na czym polega harmonia z naturą i uczy, że osadnicy nie mają prawa traktować obcych ziemi jak własnych. Wybucha konflikt pomiędzy Indianami a intruzami. Zachwycające animacje i budzące emocje piosenki to idealny akompaniament do bohaterskiego czynu Pocahontas – chęci poświęcenia swojego życia dla Johna. On odwdzięcza się, ratując wodza plemienia Indian. Konflikt kończy się pokojem. Pocahontas postanawia zostać ze swoimi ludźmi. To bohaterka, która przeciwstawia się stereotypowi damy w opałach.

Herkules (1997)

Meg to wyjątkowo komediowa postać. Jest bezczelna, ironiczna i nie wierzy w miłość od pierwszego wejrzenia. Ma doświadczenie z nieszczęśliwym związkiem, kiedy to sprzedała duszę Hadesowi, by uratować swojego mężczyznę, który ostatecznie uciekł z inną kobietą. Jej gęste włosy i pomalowane oczy przypominające zjawiskową Elizabeth Taylor sprawiają, że Meg pasuje bardziej do opisu dziewczyny Bonda niż panteonu disneyowskich księżniczek. Nic dziwnego, że Herkules zakochuje się w niej po uszy. Jednak, w przeciwieństwie do wielu innych Greczynek, zachwyconych seksownym półbogiem, Meg wcale nie wydaje się być pod jego wrażeniem. Jej zadziorne kwestie są kultowe: Wszyscy faceci myślą, że „nie” znaczy „tak”, a spadaj – weź mnie, jestem twoja lub jestem duża i silna, sama sobie wiążę sandały i w ogóle. Meg powoli ukazuje swoją wrażliwą stronę i ujawnia słabość do Herkulesa, jednak trzeba jej oddać, że dość niechętnie. Wszyscy pamiętamy Nie powiem, że, czyli piosenkę, która zapadała głęboko w pamięć na długo przed Mam tę moc z Krainy Lodu.

Mulan (1998)

Mulan to bez wątpienia najsilniejsza i najbardziej wpływowa postać kobieca w filmach Disneya. Film kwestionuje podział na role społeczne według płci. Żyjąc w mocno patriarchalnym kraju, Mulan jest zmuszona przebrać się za chłopaka, by móc wziąć udział w wojnie w obronie swojej rodziny i kraju. Na początku musi też zmierzyć się z presją poddania się typowo kobiecym czynnościom, zostaje również ubrana i umalowana wedle tradycji. Rodzice wysyłają ją nawet do swatki w celu znalezieniu dla niej męża. Mulan czuje się nie na miejscu i niekomfortowo, otwarcie odrzucając narzucane jej konwencje. Swymi czynami uosabia cechy wojownika i staje się obrazem niezależnej i zdeterminowanej kobiety.

Merida (2012)

W XXI wiek wytwórnia Disneya wchodzi z filmami, które prezentują zupełnie nowy rodzaj bohaterek. Merida to kolejna księżniczka, która traktowana jest jako pionek w grze politycznej – ma zostać wydana za mąż bez swojej zgody. Jednak to dziewczyna niesamowicie otwarta w komunikowaniu swojej niechęci do całej sytuacji. To chłopczyca, która powoli przekonuje wszystkich dookoła siebie, że coś takiego jak konwencjonalna kobiecość nie istnieje. Stawia nacisk na to, że wszystkie dziewczyny, bez względu na wiek i wygląd, powinny przede wszystkim być dobre dla siebie, zamiast wierzyć, że istnieje coś takiego jak „kobieta idealna”.

Kraina lodu (2013)

Film, który odniósł niesamowity sukces, skupia się przede wszystkim na relacji siostrzanej. Elsa została obdarzona mocą kontrolowania lodu i zimna, która staje się silniejsza od niej. Ze strachu przed skrzywdzeniem swych bliskich, postanawia uciec z domu i osiedla się w lodowym zamku, samotna. To dziewczyna o zimnym sercu, która nie potrzebuje i nie chce mężczyzny w swoim życiu. Jej siostra Anna to ciepła i dobra osoba, której priorytetem staje się sprowadzenie Elsy z powrotem do domu. To jedna z nielicznych historii disneyowskich, której motywem przewodnim nie jest „zamążpójście”.

To, co łączy wszystkie te bohaterki, mimo wciąż trwającej rewolucji w przedstawianiu kobiet, to tradycja ukazywania „perfekcyjnych” ciał i pięknych twarzy. Niezależnie od tego, czy mowa o Królewnie Śnieżce, Kopciuszku, Meridzie czy Elsie  – wszystkie one są posągowo piękne. Sądzę, że to obecnie główna wada filmów o księżniczkach, ponieważ rodzi to w dziewczynkach przekonanie, że istnieje nienaruszalny kanon, a tylko mając idealne rysy, można cokolwiek w życiu osiągnąć. Bez znaczenia, czy owym życiowym osiągnięciem ma być barczysty małżonek czy prawo do samostanowienia.

Tekst: Martyna Posłuszna