Po zakończeniu II wojny światowej modernizm z jego internacjonalnym i patosem staje się głównym architektonicznym stylem na świecie. W Nowym Jorku według projektu Oscara Niemeyera powstaje kwatera główna utworzonej przed chwilą ONZ. Jednak w powojennym ZSRR szczyt rozwoju osiąga „staliński ampir”: w Moskwie powstaje Siedem Sióstr Stalina, które wysławiają niedawne zwycięstwo.
Skąd się wziął sowiecki modernizm?
Stalinowska architektura promieniuje na kraje wschodniej Europy. W centrum Warszawy pojawia się jeszcze jedna „siostra”, czyli Pałac Kultury i Nauki według projektu autora gmachu Moskiewskiego Uniwersytetu Państwowego, a berlińska Stalinallee zostaje zabudowana w stylu komunistycznego neoklasycznymi neoklasycyzmu.
Lubisz tematy związane z muzyką, filmem, modą i chcesz współtworzyć życie kulturalne twojego miasta? Dołącz do ekipy HIRO! Kliknij tutaj, aby dowiedzieć się więcej
Stalinowska architektura przez długi czas była uważana za niepełnowartościową, chociaż wywoływała zainteresowanie zachodniego świata. Ostatnia fala tego zainteresowania widoczna była podczas wystawy „Soviet Modernism 1955-1991. Unknown Stories” w Wiedniu w 2012 roku. W 2003 roku główny redaktor francuskiego czasopisma Citizen K Fryderyk Chaubin, spacerując po bazarze w Tbilisi, kupił niezwykły album w języku rosyjskim, przedstawiający radziecką architekturę lat 70 w Gruzji. Podziwiając album, dziennikarz zainteresował się napotkanymi w mieście budowlami i postanowił je sfotografować. Na jednym z jego zdjęć widzimy budynek Ministerstwa Dróg Samochodowych, który zdaje się lewitować. Od tego czasu rozpoczął się projekt Chabina „CCCP: Cosmic Communist Constructions Photographed”. W pierwszej dekadzie naszego stulecia Fryderyk sfotografował prawie setkę gmachów publicznych, rozsianych po całym byłym Związku Radzieckim.
Chaubin zdecydował przedstawić stereotypowy wizualny obraz byłego wschodniego bloku trochę inaczej. Na jego zdjęciach widzimy nie szare i monotonne oblicza domów, tylko oryginalne „kosmiczne” kina, sanatoria i instytuty, wyglądające jak zbudowane przez przybyszy z kosmosu. Nawet popadając w ruinę, te budynki wywierają odczucie swojego majestatu. Album Caubina zwrócił uwagę świata na radziecka architekturę modernizmu. W 2012 roku tym tematem zachwyciła się wiedeńska architektoniczna wystawa „Soviet Modernism 1955-1991. Unknown Stories”, a modernizm stał się integralną częścią medialnego obrazu sowieckiego imperium.
„Panelki”
Modernizm pojawił się w Związku Radzieckim w 1955 roku, kiedy Nikita Chruszczów podpisał „dekret nadmiarów w projektowaniu i budownictwie”. Funkcjonalizm stał się podstawą nowoczesnego budownictwa. Głównymi materiałami w budownictwie stały się żelbeton, szkło i stal. Tylko w wyjątkowych wypadkach decydowano się na wykończenie budowli drogimi materiałami takimi jak marmur. Coraz częściej pozostawiano odsłoniętą konstrukcje z betonu. Pierwszy sekretarz podpisał jeszcze kilka dekretów, na mocy których zaczęto budować tak zwane „panelki”, zwane w polsce wielką płytą. Budowanie „panelek” było tak dobrze zorganizowane, że zaledwie w kilka lat w całym Związku Radzieckim pojawiły się osiedla z wielkiej płyty. Same te budowle nie były niczym wybitnym, wiele osób dotychczas nazywa je „pudełkami”, ale radykalne uproszczenie procesu budowy pozwoliło na znaczne przyspieszenie budownictwa.
Brutalizm
Warto też wspomnieć o brutalizmie. Termin brutalizm pochodzi od francuskiego „béton brut” – „nieobrobiony beton”. Brutalizm pojawił się na terytorium Wielkiej Brytanii, gdzie cegła była podstawowym materialem w budownictwie. Później, beton stał się symbolem powojennego czasu, symbolem nadziei na techniczny postęp i przemiany w społeczeństwie. Brutalizm wywodzi się z modernistycznego ruchu i jest też uważany za nostalgię po architekturze pierwszej połowy XX stulecia. Poszczególne projekty, jak i sam styl architektoniczny, wywoływały szereg krytyki (domy często opisywane były jako „zimne” czy „bezduszne”) Dzięki odwołaniu do futuryzmu i niestandardowemu użyciu zwykłych form w ramach brutalizmu powstawały budynki na filarach, odwrócone piramidy i kubistyczne zlepki segmentów, które sprawiają wrażenie jakby miały za chwilę runąć. Brutalizm jest bardzo lakonicznym, „mrocznym” stylem, lecz właśnie w jego kanciastym charakterze kryje się cała jego wyrazistość.
Hasło architektonicznego modernizmu zawiera się w samej jego nazwie — to stworzenie nowej architektury pasującej do nowożytnych czasów. Wizja „pryzmatu z betonu i szkła” obrazuje klimat sowieckiego modernizmu. Głównymi jego oznakami stały się funkcjonalizm, czyste geometryczne formy i trudność kompozycji. Sama idea konstruktywizmu istniała już w krajach zachodnich, ale dopiero w Związku Radzieckim zyskała niespotykany wcześniej rozmach. Oprócz budowli uniwersalnych czy wręcz szablonowych dla tego stylu w ZSRR, istniały również szczególne, lokalne przejawy tego architektonicznego modernizmu. Fantazyjne budowle, kreowane przez utalentowanych architektów z uwzględnieniem klimatycznych i kulturalnych właściwości regionów. Akurat takie projekty stały się prawdziwymi symbolami epoki sowieckiego modernizmu, który coraz częściej zdobywa zainteresowanie na całym świecie.
Niezwykłe obiekty modernizmu
Pensjonat „Przyjaźń” w Jałcie
Pensjonat w 1985 roku powstał dla urlopowiczów z ZSRR i Czechosłowacji. W trakcie budowy okazało się, że miejsce pod projekt na Złotej Plaży nie spełnia wymogów dla budownictwa przez stałą aktywność sejsmiczną. Pensjonat stoi na trzech filarach. Front w formie koła zębatego jest zaprojektowany w taki sposób, że z każdego pokoju otwiera się widok na okolicę, ale z żadnego okna nie widać sąsiadów… Dzięki swojej niezwykłej formie pensjonat przyciągnął zainteresowanie amerykańskich filmowców, i można go zobaczyć w filmie „Resident Evil: Retrybucja” w roli byłej radzieckiej wojskowej bazy na Kamczatce.
Dom wypoczynkowy Związku pisarzy na jeziorze Sewan w Armenii
Dom wypoczynkowy Związku pisarzy Armenii, zaprojektowany w 1932 roku, symbolizuje całą historyczną epokę — od okresu stalinowskich represji do odwilży czasów Chruszczowa. Architekci poprzez wykorzystanie futurystycznych elementów chcieli pokazać majestat kraju, który umieścił pierwszego człowieka w kosmosie.
Muzeum Historyczno-Etnograficzne na górze Sulayman w Kyrgyzstanie
Początkowo kompleks powstał jako restauracja. Przypomina on ogromną dziurę w górze, wewnątrz której znajduje się sala z pionowymi filarami, jak gdyby to było ucho czy oko. W tych jaskiniach planowano rozmieszenie stolików. Goście siedzący przy nich mogliby podziwiać panoramę na równinę. Jednak w trakcie podjęto inną decyzję i obiekt został oddany na potrzeby muzeum.
Pałac uroczystości w Tbilisi w Gruzji
Pałac zawiera elementy podobne do architektury Gaudiego. Ta brutalistyczna budowla z akcentami romantyzmu wyłamuje się ze standardów stylu czasów radzieckich. Wnętrze jest tak samo wymyślne, jak bryła budynku, z mnóstwem skomplikowanych przejść i pomieszczeni z pięknymi malunkami, witrażami i metalowym dizajnem.
Mieszkaniowe osiedle w Tbilisi
Znany gruziński architekt Otar Kalandarishvili zaproponował oryginalną koncepcję. Na plateau Nucubidze rozmieszczone są jeden nad drugim trzy wysokie domy. Żeby ułatwienia komunikacji, domy te zostały połączone mostami. 14 piętro — właśnie na tym poziomie można wstąpić na betonowy most, który przeniesie człowieka z jednego miejskiego osiedla na drugie nad malowniczą urbanistyczną przepaścią.
Latający Talerz w Kijowie
„Latający talerz” koło stacji metra Łabędzia powstał w latach 70 jako część Instytutu Informacji Naukowo-Technicznej. „Talerz” projektowano jako teatr z miejscem dla orkiestry. Ale później zamiast teatru pojawiła się tam sala wykładowa, a instalacje akustyczne zastąpiły socrealistyczne freski.
„CCCP: Cosmic Communist Constructions Photographed” Frederic Chaubin
Dziennikarz pokazuje 90 budowli, rozmieszczonych w czternastu byłych Radzieckich Republikach. Poetyckie obrazy ujawniają niespodziewane odrodzenie wyobraźni, które miało miejsce w architekturze radzieckiej okresu 1970-1990. Chaubin jako pierwszy zauważył, że czas przekształcił sowiecki modernizm w egzotykę. W jego albumie betonowe pałace, hotele i teatry przypominają ruiny dawnej cywilizacji.
Zupagrafika
Zupagrafika — to Dawid Navarro i Martyna Sobecka, niezależne wydawnictwo, założone w 2012 w Poznaniu. W ciągu ostatnich dziesięciu lat Dawid i Martyna zilustrowali i wydali nagradzane książki, które opowiadają o powojennym modernizmie i brutalistycznej architekturze byłego Bloku Wschodniego. Książka „Panelki” pozwala czytelnikom zbudować tą samą wielką płytę, jednocześnie czytając o historii fabrycznych systemów konstrukcji domów wykorzystywanych za żelazną kurtyną. „Eastern Blocks” opisuje „śpiące osiedla” Moskwy, Plattenbauten Wschodniego Berlina, architekturę Warszawy i Kijowskie Brezhnevki.
Albumy Fuel
Angielskie wydawnictwo Fuel zajmuje się kulturą radziecką i postsowiecką. W ich katalogu znajdziemy encyklopedię rosyjskiego tatuażu kryminalnego, zbiór radzieckich przepisów i fotograficzną kronikę ukraińskiego „Leninopadu” oraz doskonałe albumy o powojennej architekturze ZSRR.
Tekst: Mariia Yakymenko